Mekke'de doğdu. Asıl adı Muhyiddin Ahmed'dir. Babür Şah zamanında Afganistan'dan Hindistan'a göç eden bir aileye mensup alim bir zat olan babası Mevlana Hayreddin, büyük Hint ayaklanması ( 1857) sırasında Hindistan'dan ayrılıp Mekke'ye yerleşmişti. Tahsiline burada başlayan Ebü'l-Kelam Azad, ailesiyle birlikte Hindistan'a döndükten sonra ( 1899) çevredeki en iyi hocalardan değişik ilimler tahsil etti. Yirmi yirmi beş yaşlarında tamamlanabilen medrese tahsilini on altı yaşında tamamladı; daha sonra babasının düzenlediği özel bir grupla birlikte felsefe. Matematik ve mantık okudu. Bildiği Arapça, Farsça ve Türkçe'nin yanı sıra Seyyid Ahmed Han'ın modernist eğilimlerinden etkilenerek İngilizce öğrenmeye karar verdi. Kısa süre içinde bu dili de öğrendi.Özellikle tarih ve felsefe üzerinde derinleşmeye çalıştığı bu dönemde şiddetli bir fikri bunalım geçirdi. Birkaç yıl süren bu bunalım sonunda bütün geleneksel kanaatleri reddederek düşünce sistemini yeni baştan kurmaya karar verdi.

Ebü'l-Kelam Azad'ın bu fikri değişimi yaşadığı yıllarda Hindistan siyası çalkantılar içerisinde bulunuyordu. Hindistan genel valisi Lord Curson'un Bengal'i iki bölgeye ayıran idari uygulaması ( 1905) özellikle Hindular arasında büyük bir tepkiyle karşılanmıştı. Azad bu gelişmeler üzerine Hint ihtilalcileriyle temasa geçerek siyasetle ilgilenmeye başladı ve Hindistan'ın bağımsızlığı için çalışan gizli örgütle re girdi. 1904 'te daha on altı yaşında iken Lisdnü's-şıdl) adlı bir gazete çıkardı. Bu sıralarda Şiblf en-Nu'-manf'nin dikkatini çekti. Onun reisi olduğu Nedvetü'l-ulema'nın yayın organı en-Nedve'nin editörlüğünü yaptı (1905- 1906). Daha sonra Amritsar' a giderek Mevlana Muhammed İnşaullah'ın gazetesi el- Vekfl 'in editörlüğünü üstlendi ve bu gazetede özellikle Osmanlıları savunan yazılar yazdı. 1908'de Irak, Mısır, Suriye, Anadolu ve Fransa'yı içine alan bir seyahate çıktı. Buralarda tanıştığı Arap ve Türk aydınları ile görüş alış verişinde bulundu. Bilhassa Mısır ve Türkiye · de Jön Türk hareketinin önde gelen bazı üyeleriyle dostluk kurdu ve onlarla ilgisini uzun süre devam ettirdi. Azad hatıratında bu seyahatin siyasi görüşleri üzerinde derin etkiler yaptığını ve artık Hindistan Müslümanlarının ülkenin bağımsızlığı için çalışacak yeni bir siyasi hareket başlatmalarının gerekliliğine daha çok inandığını söyler (India Wins Freedom, s. 7, 8).

Azad Haziran 1912 tarihinde, bağımsızlık yolunda yapılacak ilk işin kamuoyu oluşturmak olduğu düşüncesiyle haftalık el-Hildl, adlı bir gazete çıkarmaya başladı. el-Hildl bir yandan İslam’ın asil kaynaklarına dayanan ihyacılığı savunurken öte yandan da Panislamizm’in en etkili seslerinden biri oldu. Özellikle Balkan Savaşı sırasında ( 191 2- 191 3) sürekli olarak Osmanlıları destekledi ve Osmanlı Devleti'ne yardım için çeşitli faaliyetler düzenledi. el-Hild1'in kısa zamanda büyük ilgi görmesi ve halk üzerinde etkili olması İngiliz- Hindistan hükümetini endişelendirdi. 191S'te kapatılan el-Hildl'in yerine aynı yılın Kasım ayında el-Beldg adlı yeni bir gazete yayımlamaya başladı. I. Dünya Savaşı'nın devam ettiği yıllarda Ebü'I-Kelam Azad'ın siyası faaliyetlerini durdurmak isteyen hükümet onu önce sürgüne gönderdi, daha sonra da tutukladı.

1 Ocak 1920'ye kadar hapiste kalan Ebü'l-Kelam serbest kalır kalmaz Hindistan hilafet hareketine katılarak Bengal Bölgesi Hilafet Kongresi'nin başkanı ve hilafet hareketinin en önemli nazariyecisi oldu. Gandhi ile birlikte başlatılan pasif direniş eylemleri sebebiyle tekrar tutuklandı (Aralık 921 ) ve iki yıl hapse mahkûm edildi. Yargılanması sırasında yaptığı, kendisine büyük bir saygınlık kazandıran savunma Hindistan siyasi literatürünün en önemli örneklerinden biridir. Ömer Rıza Doğru! tarafından Hindistan 'da İstiklal Mücadeleleri (İstanbul 1340h/ 1342r) adıyla Türkçe ‘ye çevrilen bu savunma, daha sonra kısmen sadeleştirilerek değişik adlarla (Hindis·tan 'da İstiklal Mücadelesi, İstanbul 1964; Ölümsüz Müdafaa, İstanbul 1970; Hindis·tan 'da İngiliz Zulmüne Karşı Savunma, İstanbul 1982) yayımlanmış, ayrıca Abdürrezzak el- Melihi tarafından Şevretü 'l- Hindi's- siyasiyye adıyla Arapça 'ya çevrilmiştir (Kahire 134 1).

Hindistan'ın bağımsızlığı için Müslümanlarla Hinduların İngilizlere karşı birlikte mücadele vermeleri gerektiğini savunan Ebü'l- Kelam Azad, 1923 yılında Hindistan Kongre Partisi'nin başkanı oldu. 1940'ta ikinci defa partinin başkanlığına seçildi ve 1946'ya kadar bu görevde kaldı. Ancak bu sürenin üç yılı (ı 942- 1945) yine hapishanede geçti. 1947'de Hindistan'ın bağımsızlığına giden yolda Kongre Partisi adına İngilizler' le yapılan birçok müzakereye katıldı. Hindistan'ın bölünmesine şiddetle karşı çıkan Azad, ayrı bir Pakistan devleti kurulması fikrini Müslümanların Hindistan'ın tamamından vazgeçmesi olarak görüyordu. Azad, 1947'de kurulan ilk bağımsız Hindistan hükümetinde Eğitim bakanı oldu ve ölümüne kadar (22 Şubat 1958) bu görevde kaldı. Mezarı Yeni Delhi'dedir.

Ebü'l- Kelam Azad. panislamist fikirleri ve Hindistan'ın bağımsızlığı için verdiği mücadele ile son dönem İslam ve Hindistan tarihinin en önemli simaları arasında yer alır. Kullandığı "Azad" lakabı, onun düşünce planında ulaştığı merhaleyi ifade etmesinin yanı sıra mazlum milletlerin hürriyet mücadelelerine bakışını da yansıtmaktadır. Osmanlı Devleti'ni ve hilafetini cesaretle destekleyen Azad, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunu da hararetle alkışlayanların arasında yer aldı. Hilafetin ilga edilmesini, 1922'den beri Türkiye'de görülen iki başlılığın sona ermesi olarak değerlendirir. Ona göre halifenin siyasi ve dini otoritesi bir bütündür ve Hristiyan dünyasındaki papalığa benzemez. Hilafet bir 336 vekâlettir ve bu vekâleti mutlaka bir insanın temsil etmesi gerekmez. En güçlü Müslüman devlet tabii olarak hilafeti de üstlenmiş demektir. Dolayısıyla hilafet hala Türk devletinin uhdesindedir. Hilafeti ilga kararı ise sadece bir hanedandan bu vekâletin alınmasıdır. Azad buna bağlı olarak Türkiye Cumhuriyeti devlet başkanlarının halife olarak kabul edilmesini de teklif etmiştir. Bağımsız Hindistan Cumhuriyeti ile Türkiye arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine çalışmış ve ilk Hindistan- Türkiye kültür anlaşmasına Hindistan hükümeti adına imza koymuştur.

Eserleri: 1. Tercümanü'l-Kur'an. Kur'an-ı Kerim'in Nur süresine kadar Urduca tercüme ve tefsirini ihtiva eder (1-11. Lah or- Del hi 1931-1936, 1945) Eserin Fatiha suresiyle ilgili bölümünü Orhan Bekim Türkçe ‘ye çevirmiştir (Fatiha Tefsiri, İstanbul 1984). Seyyid Abdüllatif tarafından İngilizce ‘ye tercüme edilen eserin (1-11, Bombay 1962-1967, rıı. Haydarabat’ı 978) özet halinde yapılmış İngilizce tercümeleri de vardır (Ashfaque Husain, The Quintessence of Islam, Bombay 1960; Syed Abdüllatif, Basic Concepts of the Qur'an, Hyderabad ı 958) Ebü'I-Kelam Azad, "elBeyan fı makasıdi' l- Kur'an" adıyla geniş bir tefsir daha yazmak istemişse de bunu gerçekleştirememiştir. 2. Gubar-ı Hatır 1942-1945 yıllarında tutuklu iken kaleme aldığı hatıralarıyla dostlarına yazdığı Urduca yirmi dört mektubu ihtiva eder (New Delhi 1967) 3. Mes'ele-i Hilafet aur Cezüretü'l- Arab (Kalküta 1920; tıpkıbasımı Delhi 1961 ). Hindistan hilafet hareketinin teorik temeli olma niteliğini taşıyan bu eserinde müellif hilafet müessesesinin bir tarihçesini verir; mevcut şartlar içerisinde Osmanlı halifesinin desteklenmesini ve onun siyasi ve dini otoritesine karşı yapılacak bütün müdahalelere Müslümanların karşı çıkmaları gerektiğini savunur. Urduca olan eser Mirza Abdülkadir Beg tarafından Khilafat and Jaziratul Arab adıyla İngilizce ‘ye tercüme edilmiştir (Bombay 1 92 0). 4. India Wins Freedam ( Bombay 1959) Hindistan'ın bağımsızlığıyla ilgili hatıralarını ihtiva eden bu eseri Hümayun Kebir'e dikte etmiştir. Kitabın, o tarihlerde henüz hayatta olan kişilerle ilgili olduğu için Azad'ın ölümünden otuz yıl sonra yayımianmasını istediği bölümünü de ihtiva eden ikinci baskısı 1988'de yapılmıştır (New Delhi). S. Azad ki Kahani Hud Azad ki Zebdni. Azad'ın Urduca biyografisidir. Kendisinin dikte ettiği eseri Abdürrezzak Melihabadi kaleme almıştır (Kalküta 1959; Delhi 1965) 6. Destan-ı Kerbela (Karaçi 1956). Bu risale Abdullah Gürel tarafından Türkçe'ye çevrilerek Hz. Hüseyin: Bir Uyan Bir Sembol (İstanbul 1982, 1984, 1985) adlı kitabın içinde yayımlanmıştır (s. 29-60).

Ebü'I-Kelam Azact'ın diğer bazı eserleri de şunlardır: Ashab-ı Kehf (Delhi, ts ), Azad ke Efsane. (Delhi, ts ). Azim Şahsiyyat (Lahor, ts .). el-Bfrilnf aur Cografiye-i Alem (New Delhi 1980). ed-Din ve's-siyase (Bijnor, ts.). el-Harb fi'l Kur' an (Lahor 1922), Hazreti Yusuf (Delhi. ts). İ’lan-ı Hak(Kalküta 1319), Cami uş-şevahid if duhuli gayri’lmüslim fi 'l-mesacid (Delhi 1960). Makam-ı Cemaleddin el-Efgani ( 1948), Zülkarneyn (Lahor, ts.), Resulü Rahmet: Siret-i Tayyibe (2 baskı, Lahor 1981 ). Müellifin ayrıca birçoğu çeşitli dillere tercüme edilmiş dini, siyasi ve tarihi konularla ilgili 100'e yakın risale ve makalesi bulunmaktadır (eserlerinin bir listesi için bkz. DMBİ, 1, 314)

BİBLİYOGRAFYA:

Abul Kalarn Azad, lndia Wins Freedom, New Delhi 1988; M. Desai. Maulana Abul Kalam Azad, Agra 1946; Humayun Kabir, Maulana Abul Kalam Azad, Bombay 1959; Abid Raza Bedar. Mevlana Ebu/ Kelam Azad, Rampur 1968; Muslim Sel{-Statement in lndia and Pakistan 1857·1968 (nşr. Aziz Ahmed v.dğr.). Wi· esbaden 1970, s. 16·17; Abdülhay ei-Haseni, Nüzhetü' l- havtitır, VIII, 15-21; Enver ei-Cündi, Teracimü’l-a’lamil aşırin fi'l- 'alemi' l İslamil, Kahire 1970, s. 21-25; P. Hardy, Part· ners in Freedam and True Muuslims, Lund 1971, s. 20-30; Abdülmün'im en -Nemr, Ebü'l· Keltim Azad, Kahire 1973, 1·11; Mushirul Haq, "Maulana Abul Kalarn Az ad: A Revolutionary Alim", Maulana Azad 18'h Dealth Anniuersary, Lucknow 1976; Mohammad Ha bi b, "The Revolutionary Maulana", Muslims and lndia's Freedam Mavement (ed. B. K.-S. Akluvalia), New Delhi 1985, s. 69·101; Rahat Nabi Khan. "Courants modernes de la pensee islamique dans le sous- continent indo- pakistanais", İslam la philosophie et /es sciences, Paris 1986, s. 104 ·128; Azmi Özcan, Pan- islamizm, İstanbul 1992, s. 186, 207, 224, 232, 236, 243; el-Hilal, Kalküta 1912·14, muhtelif sayılar; J. M. S. Baljon. "A Modern Urdu Tafsir", Wl, 11 / 2 (1 953 ), s. 95-107; Hafeez Malik, "Abul Kalarn Azad's Theory of Nationalism", MW, Llll / 1 ( 1963). s. 33·40; Bashir A. Dabla. "Muslim Political Thought in the Colonial India: A Comparative Study of Sir Syed Ahmed Khan Maulana Abul Kalarn Azad", Islam And Modern Age, XVIII / 2·3, New Delhi 1987, s. 133· 153; Gulam Resul Mihr. "Azad", UDMi, ı, 99·1 04; Hadi Alimzade. "Azad Ebü'l-Kelam", DMBi, ı, 306-315; I. Henderson Douglas. Abul Kalam Azad, An In telleetual and Religious Biography,Delhi 1989.

Not: Bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve Urvetü'l Vuska'nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.